Lingua Latina - Latince dili

 
       
Lingua Latina—Latince dili
Kuzeybatı Avrupa’dan İtalya yarımadasına göçerek Roma civarında Latium denilen bölgeye yerleşen göçmenlerin konuştuğu bir dil olan ve sonraları Romalılar tarafından da konuşma dili olarak kullanılan Latince zamanla batıda Akdeniz çevresindeki ülkelerden doğuda Karadeniz kıyılarına kadar yayılmıştır.
Hint-Avrupa (Indogerman) dili grubuna dahil bir dil olan Latince Hitit, Hint, İran ve Grekçe ile birlikte bu grubun en eskilerinden birini teşkil eder ki ayrıca Germen dili ile de yakın akrabalığı vardır. İtalya’ya göçerek Latium Bölgesine yerleşip ve Latin adını alan bu toplumun konuştuğu Latince dili Romalıların Roma’yı işgal ettikten ve bu dili kullanmağa başlamalarından sonra gelişmiş ve ilişki kurdukları komşu toplumlardan da etkilenerek bir sürü yabancı kelimelerle özellikle Grekçe’den aktardıkları kelimelerle gün geçtikçe zenginleşmiştir. Daha sonraları güncelliğini yitirerek bu gün her ne kadar ölü bir dil durumuna gelmiş ise de ve bilim dili olarak yaşamını sürdürmektedir.

Latin AlfabesiAslında 23 harften oluşan Latin alfabesine daha sonra iki harf (j ile v ) eklenmesiyle 25 harfe ulaşmıştır.
Bunlar:

A, a        G, g        M, m     S, s         Z, z

B, b        H, h       N, n      T, t

C, c         İ, i           O, o       V, v

D, d        J, j          P, p        U, u

E, e        K, k        Q, q       X, x

F, F         L, l          r, R         y, Y

Latince alfabe yukarda görüldüğü gibi sesli ve sessiz harflerden meydana gelmiş olup okunuşları hemen hemen Türkçe’deki gibidir. Ancak aşağıdaki istisnalar vardır

• I) Sessiz harfler

Tek harfli sessizler

1- “C” harfi sessiz ve a, o,u, gibi sesli harflerden önce gelirse “k” okunur.
Örnek clava (klava), caverna (kaverna), columna (kolumna), cupula (kupula), causa (kavsa).
Diğer taraftan e,i,ae,oe ve y harflerinden önce gelirse o zaman da “s” okunur.
Örnek: cera (sera), cisternea), caecum (sekum), coeliacus (soliakuss), cymba (simba).
2- “G” harfi türkçede olduğu gibi okunur.
Örnek: galea (galea); ancak e ve i harfleri önünde J gibi okunur.
Örnek: galetina (jelatina), ama her zaman bu kural geçerli değildir. Zira gingiva Türkçede olduğu gibi yani (gingiva) okunur.
3 –“ j” harfi bir sesli harfin önünde ve özellikle kelime başında bulunursa y gibi okunur.
Örnek: junctura (yunktura) gibi
4-“q” harfi ku ve kv olarak okunur. Aslında q harfini hemen daima u harfi izler.
Örnek: aqua (akuva) gibi
5- “t” harfi genellikle Türkçedeki gibi okunur. Ancak ia, ie, io gibi çift seslilerden önce gelirse s gibi okunur.
Örnek: Portio (porsiyo), adventitia (adventisiya) gibi
6- “v” harfi hem v ve hem de u sesi verir. Ancak bilim dilinde daima v olarak okunur.
Örnek: vita (vita), vena (vena) gibi
7-“x” harfi ks gibi okunur.
Örnek: flexura (fleksura), coxa (koksa)

Çok harfli sessizler

1- Latince’de tek sessiz harflerden başka birden fazla sessiz harf yan yana gelerek çok sessiz harfleri meydana getirirler. Bunlar özellikle Grekçe’den Latince’ye aktarılan kelimelerde bulunup Grek harflerinin Latinceleştirilmesi esnasında oluşmuşlardır. Ayrıca bilim dünyası da bilimsel bir terim meydana getirirken bazı terimleri Latince’den olduğu kadar Grekçe’den de türetmişlerdir. İşte bu Grek kökenli kelimeler Latinceleşme sırasında Grek alfabesine göre düzenlendiğinden ortaya çıkan kelimelerde birden fazla sessiz harfler bir araya gelerek çok harfli sessizleri oluşturmuştur:
Th “t” gibi okunur. Örnek: therapia (terapia), thorax (toraks).
Rh “r” gibi okunur. Örnek: rhombus (rombus).
ph “f” gibi okunur. Örnek: phobia (fobia), pharynx (farinks).
Ch “k” gibi okunur. Örnek: chorda (korda), choana (koana).
Ps “ps” gibi okunur. Örnek: psychologia (psükologia).
Bu grekçe sessiz harflerin yanı sıra bilim dilinde yer alan bir başka çok harfli sessiz de
Sch olup “ş” gibi okunur. Örnek: schizophrenia. Ancak, bu kural her zaman geçerli değildir.
Örneğin: ischium (iskiyum) da olduğu gibi.

• II) Sesli harfler

1- “a”, ”e”, ”o” harfleri Türkçe’deki gibi okunurlar.
2- “i” harfi hem “i” ve hem de “y” gibi okunur. Şöyle ki sesli harflerden önce gelirse “y” gibi okunur.
Örnek: iudex (yudeks); sessiz harflerden önce gelirse “i”gibi okunur.
Örnek: individuum.
3- “y” harfi sesli olup aslında “ü” gibi okunursa da bilim dilinde “i” gibi okunur.
Örnek: systema (sistema), syndesmologia (sindesmologıya).
4- “u” harfi türkçedeki gibi “u” okunursa da “ng” ve “q”harflerinden sonra gelirse
“v” gibi okunur.
Örnek: equinus (ekvinus).

Yukarıda belirtilen tek sesli harfler dışında Latince de iki sesli harf yanyana gelerek tek sesli harf gibi okunan ve diphtongus denilen çift seslilerde vardır.
1. “ae” eski Latince de “ay” gibi okunur ama bilim dilinde“e” gibi okunur.
Örnek: caecum (sekum), caesar (sesar), anaemia (anemiya).
2. “au” “av”gibi okunur.
Örnek: auricula (avrikula), autonomicus (avtonomikus).
3. “ei” “ey” gibi okunur.
Örnek: eiectio (eyeksio).
4. “eu” “ev” okunursa da bilim dilinde “ö” gibi okunur.
Örnek: eucalyptus (ökaliptus),neurologia (nörologiya)
5. “ce” aslında ”oy” okunur ama bilim dilinde “ö” olarak okunur.
Örnek: cedema (ödema), coeliacus (söliyakus).

Latince de yazma ve vurgulama.
Latince de özel isimler büyük harfler yazılırlar. Özel isimlerden türetilen sıfatlar hem büyük hem de küçük harfle yazılabilir.
Vurgulama oldukça karışık olmasına rağmen aşağıdaki şekilde basitleştirilebilir
İki heceli kelimelerde ilk heceye; üç heceli kelimelerde orta heceye; çok heceli kelimle de ise sondan bir önceki heceye vurgu yapılır.
Kelime Bölümleri (Partes Orationis)

Latince’de kelimeler sekiz bölüme ayrılır.

1) Nomen Substantivum (isim)
2) Nomen Adjectivum (sıfat)
3) Pronomen (zamir)
4) Verbum (fiil)
5) Adverbium (zarf)
6)Praepositio (edat)
7) Conjuctio (bağ)
8) İnterjectio (ünlem)

Nomen Substantivum –İsim

Dilbilgisi bakımından isimler canlı ve cansız varlıklarla kavramların adı olan kelimelerdir ki bunlar da üç grup altında toplanır:
a) Nomen Concretum- Canlı veya cansız somut bir varlığın adıdır.
Bu ad sadece belirli ve tek tek varlıklara aitse o takdirde Nomen Proprium (özel isim); aynı cinsten bütün türü kapsarsa o zaman da Nomen Adjectivum (cins isim) olarak adlandırılır.
b) Nomen Adjectivum- soyut bir varlığın adıdır.
c) Nomen Collectivum- tekil olduğu halde bir çokluğu belirtir.

Nomen Substantivum’un özellikleri

Latince de isimler üç özelliğe sahiptir:

1. Numerus (sayı)
2. Genus (cins)
3. Casus (hal)

1. Numerus (sayı)- Türkçede olduğu gibi Latince de de isim tekil (Singularis) ya da çoğul (Pluralis) dur.
2. Genus (cins)- Türkçeden farklı olarak Latince de isimlerin cinsleri vardır. Yani isimler Femininum (dişil); Masculinum (eril) veya Neutrum (cinssiz) olabilirler.
3. Casus (hal)- Türkçe’de olduğu gibi ismin hali, bir ismin öteki kelimeler karşısındaki durumunu belirten özelliğidir. Yani isimler öteki kelime veya kelime gruplarıyla çeşitli ilişkiler kurduklarında hep aynı biçimde kalamazlar. Bu bakımdan isim’in halleri, isim’in ortaya çıkan değişik biçimleridir. İşte isim bu ilişki çeşitlerine göre bir takım ekler alırlar ki bunlara “hal ekleri”denir.
Hal eklerinden Nominativus (yalın hali) ve Genetivus (-in hali) nomina anatomicada daha çok kullanıldığından örnrklede bu ikihal den verildi

Latince de isimlerin öteki kelimelerle kurdukları ilişkilere göre altı hali vardır:
Nominativus (yalın hali)
Accusativus (-i hali)
Genetivus (-in hali)
Dativus (-e hali)
Ablativus (-den veya –de hali)
Vocativus (çağrı hali)

Nominativus (yalın hali)- İsim’in bağımsız hali olup cümlede özne durumundadır.
Accusativus (-i hali) İsim’in cümledeki düz tümleç halidir. Yani cümlede fiilin doğrudan doğruya etki ettiği kelimedir.

Genetivus (-in hali) Bir şeyin başka bir şeye sahipliğini bildiren halidir. Latince de isim tamlamalarında tamlayıcı durumundadır. Onun için de “tamlama hali” olarak da tanımlanabilir.

Dativus (-e hali) Bir cümlede dolaylı tümleç halidir. Yani cümledeki fiilin dolayısıyla etkilediği haldir.

Ablativus (-den veya –de hali) Bazan tek başına bazan da edatlarla oluşturulan isim halidir.
Vocativus (çağrı hali) Bilim dilinde kullanılmayan bir hal olduğu için hiç üzerinde durulmayacaktır.
İsim çekimi (Declinatio) Bir isim bütün hallerinin önce tekil sonra çoğullarınıbirbiri ardınca sıralanmasına o ismin çekimi denir.

Latince isimler bu bakımdan beş gruba ayrılmıştır. Veya bir başka deyişle isimlerin beş ayrı çekim grubu vardır. Bu gruplar isimlerin tekil genetivus’larında aldıkları takılara göre oluşturulmuşlardır.
I.Çekim isimler tekil genetivus’larında “æ” takısı alırlar.
II.Çekim isimler tekil genetivus’larında “i” takısı alırlar.
III.Çekim isimler tekil genetivus’larında “is” takısı alırlar
IV.Çekim isimler tekil genetivus’larında “us” takısı alırlar
V.Çekim isimler tekil genetivus’larında “ei”takısı alırlar

Yukarıdaki bu beş isim çekimi isim gövdelerinin son harflerine göre de oluşturulabilir.
Buna göre isim gövdesi “a” ile bitenler I. çekim; isim gövdesi “o” ile bitenler II. çekim; isim gövdesi sessiz harfler veya “i,u” ile bitenler III. çekim; isim gövdesi “u” ile bitenler IV. çekim ve isim gövdesi“e” ile bitenlerde V. Çekim grubunu temsil ederler.

Birinci çekim isimler (prima declinatio) Bu gruba giren isimlerin tekil nominativus’ları “a” ile biter ve büyük çoğunlukla dişi cinstendir. I. çekime giren bütün Latince isimler aşağıdaki örneğe göre çekilirler.

Örnek:
İnsula: ada

İsim’in hali                Singularis              Pluralis

Nominativus              insula                      insulae 

Genetivus                   insulae                    insularum

İkinci çekim isimler (secunda declinatio) Tekil nominativus’larındaki bazı farklılıklar ve çekim sırasındaki bazı özellikler nedeniyle ikinci çekim isimler kendi içlerinde de dörde ayrılırlar:
a)Tekil nominatavus’ların “-us” ile bitenler.
b)Tekil nominatavus’ların “-er” ile bitenler.
c)Tekil nominatavus’ların “-er” ile bitenler.
d)Tekil nominatavus’ların “-um” ile bitenler.
e) Tekil nominatavus’ları “-us” ile bitenler-

Bunların çekimi aşağıdaki örneğe göre çekilirler:

Örnek:
Dominus: efendi, bay

İsim’in hali           Singularis           Pluralis

Nominativus        dominus             domini

Genetivus            domini                 dominorum

Bu türden olan isimler genellikle erildir. Bununla beraber kural dışı olanlar da vardır.
b) Tekil nominatavus’ları “-er” ile biten ve “e” harfi diğer hallerde düşen II. çekim isimler-
Bu gruba giren kelimelerin cinsleri daima eril olup aşağıdaki örnek gibi çekilirler.

Örnek:
magister: öğretmen

İsim’in hali          Singularis            Pluralis

Nominativus        magister             magistri

Genetivus            magistri               magistrorum

c) Tekil nominatavus’ları “-er” ile biten ve fakat “e” harfi bütün hallerde düşmeyen II. çekim isimler. Bunlar genellikle eril olup aşağıdaki örnek gibi çekilirler.

Örnek:
puer: erkek çocuk

İsim’in hali           Singularis           Pluralis

Nominativus         puer                    pueri 

Genetivus              pueri                   puerorum

d) tekil nominatavus’ları “-um” ile biten II. çekim isimler. Bunlar cinssiz olup aşağıdaki örnek gibi çekilirler.

Örnek:
bellum: savaş

İsim’in hali            Singularis               Pluralis

Nominativus           bellum                     belli
Genetivus               bella                        bellarum


Burada hemen belirtmek gerekir ki yukarıdaki örnek gibi çekilen Grekçe’den Latinceye aktarılmış isimlerin tekil nominativus’ları “um” yerine “-on” la biterler.
Örnek:
encephalon (tüm beyin), colon (kolon), skeleton (iskelet), organon (organ).

III.Çekim isimler (tertia declinatio)Bu çekimdeki isimler artan ve artmayan isimler olmak üzere iki bölüme ayrılırlar. Şöyleki; tekil genetivus’larındaki hece sayısı tekil nominativus’larındaki hece sayısından fazla olanlar III. çekim artan isimler (nominainparisyllaba)i, eşit hecesi olanlarda III. çekim artmayan isimler (nominaparisyllaba)i teşkil ederler.
Bu çekime giren isimler hem her üç cinse aittirler ve em de son heceleri çok değişiktir. Bu nedenle artan ve artmayan isimleri ele alırken bunların farklı cins ve son hecelerini de hesaba katarak açıklamağa çalışacağız.

Artan isimlerYukarıda belirtildiği gibi bu gruba giren ismlerin tekil genetivus’larındaki hece sayısı tekil nominativus’larındaki hece sayısından fazladır.
Bu gruba giren isimlerin çekimi aşağıdaki örneğe göre yapılır:

Örnek :
radix: kök

İsim’in hali          Singularis             Pluralis

Nominativus        radix                      radicis    

Genetivus             radices                 radicum

Yukarıdaki örnekten de görüleceği gibi çekimi yapabilmek için ismin gövdesine tekil nomenativus’dan sonra tekil haller için gen. de –is, takısını; çoğul haller için de sırayla nom.da –es, gen. de –um, takılarınıeklemek gerekir.

Bu çekime giren isimlerin tekil nominativus’ları çok çeşitlidir. Bu nedenle kelimenin son harf veya hecesine bakarak bunların cinslerini bir kurala bağlamak mümkün değildir. Buna rağmen bazılarını gruplar altında toplamak mümkündür.

a) Tekil nominativus’ları“x” ile biten isimler genellikle erildir.
Örnek:
apex; apicis (m): tepe
cortex, corticis (m): kabuk
thorax, thoracis (m): göğüs kafesi
larynx, laryngis (m): gırtlak
meninx, meningis (m): beyin-omurilik zarı

b) Tekil nominativus’ları “or” ile biten isimler genellikle erildir.
Örnek:
flexor, flexoris (m) : bükücü
arrector, -oris (m) : kaldırıcı
rotator, -oris (m) : döndürücü
calor, -oris (m) : ısı
tumor, -oris (m): şiş, tümör
color, -oris (m) : renk

c) Tekil nominativus’ları“o” ile biten isimler genellikle dişildir.
Örnek:
regio, -onis (f) : bölge
digesto, -onis (f): sindirim
origo, originis (f): başlangıç, köken
d) Tekil nominativus’ları“as” ile biten isimler hemen tümüyle dişildirler.
Örnek:
cavitas, cavitatis (f) : oyuk, boşluk
extremitas, extremitatis (f) : taraf, üye
tberositas, tuberositatis (f): pürtük
humanitas, humanitatis (f): insanlık

e) Tekil nominativus’ları “es” ile biten isimler erildir.
Örnek:
paries, parietis (m) : duvar
pes, pedis (m): ayak

f) Tekil nominativus’ları “is”ile biten isimlerden tekil gebetivus’ları “-eris” olanlara “-inis”olanlar eril; “-itis” ve “-idis” olanlar da dişildir.

Örnek:
pulvis, pulveris (m) : toz
sanguis, sanguinis (m) : kan
epidermis, epidermidis (f) : üstderi, epiderm
cuspis, cuspidis (f): sivri uç, kuspid

g) Artan isimlerden cinssiz olanları da aşağıdaki şekilde çekilirler. Latince de bütün cinssiz isimlerde olduğu gibi tekil nominativus’ları ile tekil accusativus’larıbirbirine benzerler ve çoğul nominativus’ları ile accusativus’ları daima “a”ile biterler.
Örnek:

corpus: cisim, gövde

İsim’in hali           Singularis             Pluralis

Nominativus          corpus                   corpora

Genetivus              corporis                 corporum

Bu çekim grubuna giren kelimelere örnekler:
Tempus, temporis (n) : zaman,şakak
Pectus, pectoris (n) : gögüs
Abdomen, abdominis (n): karın
Foramen, foraminis (n) : delik
Derma, dermanis (n): deri
Oedema, oedematis (n) : ödem
Tuber, tuberis (n) : tümsek

h)Artan isimlerin kurula uymayanları da vardır. Şöyle ki, eğer bir ismin tekil nominativus’u tek heceliyse ve sonu da “s” harfi ile bitiyorsa ve bu “s” harfinden önce de sessiz harf varsa bu isim artan bir isim olsa bile artmayan bir isim gibi çekilir. Yani çoğul genetivus’u “um” ile değil “ium” ile biter. Bunların cinsleri de ya eril veya dişil olabilirler.

Örnek :

dens: diş

İsim’in hali        Singularis         Pluralis

Nominativu        dens                   dentes

Genetivus           dentis                 dentium

Yukarıdaki örnek gibi çekilen isimlerden bazıları:
Pons, pontis (m) :köprü
Mons, montis (m): dağ
Pars, partis (f) : parça, bölüm
Glans, glandis (f) : meşe palamutu, glans

Bütün bu yukardaki kural ve gruplara girmeyan kural dışıII.çekim artan isimler de vardır


Örnek:
 os: kemik

İsim’in hali               Singularis                 Pluralis

Nominativus              os                               ossa  

Accusativus               ossis                           ossium

Yukarıdaki örnek gibi olan bazı isimler:
Os, oris (n) :ağız
Cor, cordis (n) : kalp
Caput, capitis (n) : baş
Hepar, hepatis (n) : karaciğer
Vas, vasis (n) : damar (bunun çoğul genitivis’u vasorum’dur.)
Ren, renis (m) : böbrek (bunun çoğulu ise renes’dir)

III: Çekim artmayan isimler-Bu çekim grubuna giren isimlerin tekil nominativus’ları ile tekil genetivus’lardaki hece sayısı eşittir ve çekimleri genellikle şöyle yapılır:

Örnek:
civis: vatandaş

İsim’in hali       Singularis        Pluralis

Nominativus            civis            cives

Genetivus                civis             civium

Artmayan isimler tekil nominativus’larının son hecesine göre beş gruba ayrılırlar:
1) –is, 2)-es, 3)-er, 4)-e, 5)-çeşitli

1) Tekil nominativus’ları “-is” ile bitenler: Bunlar çoğunlukla dişildirler ve yukarda ki örnek gibi çekilirler. Birkaç örnek daha:
avis, avis (f): kuş
auris, auris (f): kulak
bilis, bilis (f): safra
pelvis, pelvis (f): leğen
diagnosis, diagnosis (f): tanı
basis, basis (f): taban, temel

2) Tekil nominativus’ları “es” ile bitenler: Bunlar da dişil olup yukarda ki örnek gibi çekilirler.
Nubes, nubis (f) : bulut
İndoles, indolis (f) : yetenek

3) Tekil nominativus’ları “-er” ile bitenler genellikle erildirler ve yukardaki örnek gibi çekilirler.
Venter, ventris (m): karın
İmber, imbris (m): bora
Uter, utris (m): tulum, kırba

4) Tekil nominativus2ları “-er” ile bitenler: Bunlar cinssiz olup aşağıdaki örnek gibi çekilirler.

Örnek :

rete :ağ

İsim’in hali       Singularis        Pluralis
Nominativus      rete                    retia

Genetivus          retis                    retium


5) tekil nominativus’ları “al” ve “ar” ile biten isimler de cinssiz olup yukarda ki örnekte olduğu gibi çekilirler.
Calcar, calcaris (n) : mahmuz
Animal, animalis (n) : canlı varlık, yaratık

IV. çekim isimler (quarta declinatio)Bu çekime giren isimlerin tekil nominativus’ları “us” veya “u” ile biterler ve tekil genetivus’ları da “us” la sonlandırılırlar. Tekil nominativus’ları us” ile bitenler eril ve dişil cinsine, “u” ile bitenler de cinssizlere aittir. Sonu “us” la bitenlerin çekimi de aşağıdaki örnekte olduğu gibi yapılır.

Örnek:
gradus: derece

İsim’in hali       Singularis        Pluralis
Nominativus      gradus              gradus

Genetivus           gradus              graduum

 Sonu “u” ile biten ve cinssiz olan isimlerin çekimi de aşağıdaki gibi yapılır.

Örnek:
genu: diz

İsim’in hali             Singularis               Pluralis

Nominativus            genu                        genu a
Genetivus                 genus                      genuum


Bu çekime giren kelimelerden bazıları aşağıdadır.
Meatus, -um (m): yol, mea
Arcus, -us (m) : kemer, yay (çoğ. abl. da “ubus” takısı alır)
Plexus, -us (m) : damar veya sinir ağı
Ductus, ,-us (m) : boru, kanal
Processus, -us (m) : çıkıntı
Manus, -us (f) :el
Cornu, -us (n) : boynuz


V. çekim isimler(quinta declinatio)Bu çekime giren isimlerin tekil genetivus’ları “ei” ile biterler ve aşağıdaki örnek gibi çekilirler.
Örnek:
dies: gün

İsim’in hali           Singularis           Pluralis

Nominativus         dies                       dies

Accusativus           dies                      dies
Genetivus             diei                        dierum

                
Yukardaki gibi çekilen isimlere bazı örnekler:
Dies, -ei (m) : gün
Facies, -ei (f):yüz, yüzey
Caries, -ei (f): çürük
Species, -ei (f) : tür
Res, -ei (f) : olay, nesne
Materies, -ei (f) : madde

İsimler bitirmeden önce Latince fiillerden de isim türetildiğine işaret etmek yerinde olur. Fiillerden türetilen bütün isimler aşağıdaki iki şekilde türetilir:
a) fiillerin supinum gövdelerindeki “-um ve –ya –us” takısı getirilerek genellikle 3. Üçüncü çekim isimler elde edilir.Örnek: dilatare (genişletmek ) fiilinin supinum gövdesi dilatatum’dır. Bundaki “-um” takısı yerine “-or” takısı getirilerek dilatator (genişletici) ismi elde edilir.
Aynı şekilde;
levare (kaldırmak) - levator (kaldırıcı)
lovere (oynatmak) - motor (oynatıcı)
extendere (germek, açmak) – extensor (gerici)İsimleri türetilir.
Veya aşağıdaki örnekte olduğu gibi “-um” takısı gelerek genellikle 4. Çekim bir isim elde edilir.
Örnek:
 Apparere, apparatum, apparatus (alet)

b) fiillerin supinum gövdelerindeki “-um” takısı yerine “-io” takısı getirilmek suretiyle isimler elde edilir.
Örnek: expirare (soluk vermek) fiilinin supinum gövdesi expiratum’dur. Buradaki “-um” takısı yerine “-io” takısı getirilerek expiratio (soluk verme) ismi elde edilmiştir. Aşağıdaki isimler de aynı şekilde türetilmiştir.
Apparere, apparatum, apparatus (alet)
b) fiillerin supinum gövdelerindeki “-um” takısı yerine “-io” takısı getirilmek suretiyle isimler elde edilir.
Örnek: expirare (soluk vermek) fiilinin supinum gövdesi expiratum’dur. Buradaki “-um” takısı yerine “-io” takısı getirilerek expiratio (soluk verme) ismi elde edilmiştir. Aşağıdaki isimler de aynı şekilde türetilmiştir.
respirare (nefes alıp vermek) respiratio, -onis (nefes alıp verme)
inserare (içeri sokmak, yerleştirmek) insertio, -onis (yapışma, tutunam)
occludere (kapanmak, kapanmak) occlusio, -onis (kapanma, kapanış)
Bu kurallar dışında kural dışı olmak üzere yine fiilden türetilmiş isimlerin mevcut olduğuna burada işaret etmekle yetineceğim.

İsim tamlamasıİsimler ve bunların çekimlerinden sonra bu konuyu kapatmadan kısaca da tıp’da çok kullanılan isim tamlamasından da söz etmek yerinde olacaktır. Türkçede olduğu gibi Latince’de de isim tamlaması hemen daima ismin genetivus haliyle yapılırr. Ancak isim tamlamasındaki tamlayan daima ve kesinlikle genetivus halindedir ve tamlanan durumunda olan kelimeler ise nominativus halindedirler.
Örnek:
“gül veya gülün goncası” isim tamlamasının latincesi “gemma rosæ”dir. Burada görüldüğü gibi tamlayan kelime olan gül “rosa” genitivus ve tamlanan kelime olan gonca da yani “gemma” nominativus halindedirler.
Bir başka örnek:
“rima palpebrarum” (gözkapakları aralığı) bu isim tamlamasında da görüldüğü gibi tamlayan genetivus halinde yani “palpebrarum” şeklinde ve tamlanan kelime olan “rima” ise nominativus halinde bulunmaktadır.

Nomen adjectivum –SıfatSıfatlar bilindiği gibi nitelik ifade den, bir ismi tanımlayan veya sınırlayan kelimelerdir. Latince de sıfatlar niteledikleri ismin cins, hal ve sayısında olmak zorundadır. Yani isim tekil ise tekil, çoğul ise çoğul ve cinsi de ne ise ona uymak zorunluluğu vardır. Böyle olunca Latince’de sıfatların tıpkı isimler gibi cins, hal ve sayıları olup onlar gibi de çekilirler.
Sıfat konusunu kapatmadan fiiller ve isimlerden türetilen sıfatlardan nasıl oluşturulduğunu da kısaca özetliyelim.
a)Fiillerden oluşturulan sıfatlara türkçede sıfat fiiller denirki şöyle oluşturulurlar:
Fiillerin şimdiki zaman gövdelerine ilave edilir. Örnek: abducere uzaklaştırmak, fiilini şimdiki zaman gövdesi olan “abduc” köküne “ens” takısı getirilerek abducens= uzaklaştırılan, sıfatı elde edilir. Aynı şekilde permanere=sürmek,devam etmek, fiilini şimdiki zaman gövdesi olan “permane” köküne “-ns” takısı eklenerek de permanes=sürekli sıfatı meydana getirilir.

b)İsimlerden sıfat türetilmesi de şöyle yapılır: Herhangi bir isimden sıfat yapmak istenirse önce o ismin gövdesi bulunur. Bunun için de ismin tek.gen. takısı atılır. Böylece elde edilen isim vücudunun sonu “L” harfi ile bitiyorsa buna “-oris,-e” takıları getirilmek suretiyle sıfat meydana getirilir.
Örnek: Dens, dentis: diş bunun isim gövdesi “dent” dir ki buna da “-alis,ale” takılarını ilave edilerek dentalis (elis ve dişi için) dentale (cinsiz için) sıfatı oluşturulmuş olur. Bir başka örnek: mandibula, -ae (altçene) –Bunun gövdesi de “mandibul”olacağına göre buna “-aris veya –are” takıları eklenerek mandibularis (eril ve dişil için) mandibulare (cinssiz için) sıfatı elde edilmiş olur. Son olarak da isimlerden birleşik sıfatların oluşturuluşunu özetleyelim. Bunun için herhangi bir ismin tek.gen. takısına “-formis—e”, takıları eklemek suretiyle yapılır. Örnek: pirum, -i (armut)-piriformis (armutsu), fusus, -i (iğ) –fusiformis (iğsi, filum, -i (iplik) –filiformis (ipliksi)
Grekçe kökenli olup da Latinceye mal edilmiş isimlerden de üç takılı sıfatlar türetilmiştir ki onlar da aşağıdaki gibi oluşmuşlardır. Grek asıllı herhangi bir ismin tekil gen. Halini genitiv takısındaki “-is” yerine “-eus” takısı getirilmek suretiyle isimden sıfat oluşturulur. Örnek: mastos, mastoidis (meme) buradaki “-is” takısı yerine “-eus” getirilerek mastoideus, -a,-um: (mememsi) sıtafı elde edilir. Aynıyle laryngis, laryngis, (gırtlak)- laryngeus (gırtlağa ait) meninx, meningis (beyin-omurilik zarı)- meningeus (meninx’e ait) caro, cornis (et) –catneus (etli)

Sıfatlarda dereceTürkçede olduğu gibi Latince’de sıfatların dereceleri olup positivus, conparativus, ve superlativus olmak üzere üç derecelidir. Sıfatların bu üç derecesi ya “regularis” veya “irregularis” olmak üzere iki şekil gösterir.

1.Şekil sıfatlarda derecelemede comparativus yapmak için sıfat köküne sıfatın cinsine göre “-ior veya –ius” superlativus” olmak üzere iki şekil gösterir.
Örnek: durus (sert)’in kökü “dur” olup buna “ior” takısı getirilerek durior, -ius (daha sert) comparativus; “issimus” getirilerek de durissimus (en sert) superlativus yapılır.
Longus (uzun) = posituvus
Longior, (daha uzun) = comparativus
Longissinus (en uzun) = superlativus
Latus (geniş)= positivus
Latior, (daha geniş)= comparativus
Latissimus (en geniş)= superlativus
Ancak sonu “er” ile biten sıfatların superlativus dereceleri için “issimus” takısı yerine sıfatın tekil haline “-rimus” takısı getirilir.

Örnek:
Asper (kaba)= positivus
Asperior, (daha kaba) = comparativus
Asperrimus (en kaba)= superlativus
Yine bazı sıfatların superlativus dereceleri için de “-issimus” takısı yerine “-limus” takısı getirmek gerekir.
Örnek:

Facilis (kolay)= positivus

Facillior, -ius (daha kolay) = comparativus

Facillimus (en kolay) = superlativus

1.Şekil yani irregurlar sıfatlara da aşağıdaki örnekler verilebilir.

Magnus (büyük)= positivus

Major, (daha büyük)= comparativus
Maximus (en büyük)= superlatives
Parvus (küçük)= pasitivus
Minor (daha küçük)= comparativus
Minimus (en küçük)= superlativus

Kaynak:
FEN BİLGİSİ ÖĞRETMEN ADAYLARI İÇİN
İNSAN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ
(DERS NOTLARI )
Prof. Dr. Mehmet ÇAKIR
2007