Cranium (Kafatası)

Cranium (Kafatası):
İnsan vücudunun, en üst pozisyondaki beyin ve duyu organlarını taşıyan bölümü caput (baş) olarak adlandırılır. İşitme kemikçikleri ve dil kemiği hariç toplam 22 kemikten oluşan baş iskeletine cranium (kafatası) denir.

Tüm omurgalılarda kafatasının neurocranium ve splanchnocranium olmak üzere iki bölümü vardır. Neurocranium, beyinin yerleştiği cavum cranii'yi çevreleyen (kabaca saçlı deri altında kalan kısım) kafatası bölümüdür. Baş'ta saçlı deri dışında kalan bölüm yüz (facies) olarak adlandırılır. Splanchnocranium yüz iskeletini oluşturan kafatası bölümüdür. İnsanlarda neurocranium, splanchnocranium'un 4 katı büyüklüktedir. Maymunlarda bu oran 1:1. at'ta l:5'dir. Neurocranium ⁄ splanchnocranium oranının büyüklüğü beyinin gelişmişlik düzeyi ile doğru orantılıdır.
Neurocranium dört tanesi tek (os occipitale, os sphenoidale, os frontale, os ethmoidale) iki tanesi çift (os temporale, os parietale), splanchnocranium ise altı tanesi çift (os maxilla, concha nasalis infetior, os palatinum, os zygomaticum, os nasale, os lacrimale) iki tanesi tek (os mandibula ve os vomer) kemikten oluşur. Neurocranium kemiklerinin çoğunluğunun tek, splanchnocranium kemiklerinin çoğunluğunun çift olduğuna dikkat ediniz.

Ossa cranii (Kafatası kemikleri)
l. Neurocranium kemikleri : 8 kemikten ibarettir.

a. Os frontale (alın kemiği) : Kafatasının ön üst bölümünde yer almış, orbita'nın (göz yuvaları) üst bölümü ile alnın şekillenmesini sağlayan, sığ bir şapkayı andıran bir kemiktir. Skuamoz, orbital ve nazal olmak üzere üç bölümü (Squama frontalis, pars orbitalis ve pars nasalis) vardır.
Squama frontalis, frontal kemiğin dikey konumda duran dış yüzü konveks, en büyük bölümüdür. Squama frontalis'in dış yüzünde orta hattın iki yanında görülen kabartılara tuber frontale denir. Tuber frontale'lerin aşağısında açıklığı aşağıya bakan, kavisli kaş çıkıntıları (arcus superciliaris) bulunur. İki arcus superciliaris arasında kalan düz alana glabella denir. Os frontale'nin squama frontalis'i içinde paranazal bir sinüs olan sinüs frontalis yer alır. Squama frontalis'i pars orbitalis'ten margo supraorbitalis ayırır. Sağ ve sol orbitaların tavanlarını oluşturan iki kemik lamı şeklindeki pars orbitalis'ler arasında incisura ethmoidalis bulunur. Margo supraorbitalis'in devamı şeklinde uzanan processus zygomaticus. os zygomaticum ile birleşir.
Doğumda frontal kemik iki parça halindedir. İki parça sutura frontalis (veya sutura metopica) ile birbirine bağlanır.

b. Os parietale (çeper kemik- duvar kemik) : Neurocranium'un yan duvarları ve tavanının büyük bir bölümünü oluşturan çift kemiktir. Tipik membranöz orijinli bir kemik olan os parietale koruma fonksiyonuna sahiptir.
Dış yüzündeki kabarıklığa tuber parietale denir. Kemiğin arka üst bölümündeki delikten parietal emissar venalar geçer. Parietal kemik önde frontal kemikle sutura coronalis, arkada oksipital kemikle sutura lambdoidea aracılığı ile birleşir.

c. Os occipitale (ardkafa kemiği) : Kafatasının arka bölümünü oluşturan tek kemiktir. Tabanında kafatası boşluğu ile omurga kanalını birbirine bağlayan foramen magnum adı verilen oval büyük bir delik bulunur. Os occipitale, pars basilaris, 2 pars lateralis ve squama occipitalis olmak üzere 4 bölüme ayrılarak incelenir. Foramen magnum'un önünde kalan pars basilaris, os sphenoidale'nin cismi –corpus-ile birleşir. Bu bölümün üst yüzü (cerebral yüz) oluk şeklinde olup clivus olarak adlandırılır. Alt yüzünde bulunan tuberculum pharyngeum'a raphe pharyngis ile lig. longitudinale anterius tutunur. Foramen  magnum'un yanlarında yer alan pars lateralis'lerin alt yüzlerinde atlas'la eklemleşen condylus occipitalis'ter kondillerin önünde canalis hypoglossi arkasında canalis condylaris bulunur. Squama occipitalis. Oksipital kemiğin en büyük bölümü olup os parietale ve os temporale ile eklemleşir. Squama occipitalis'in dış yüzünün ortasındaki belirgin çıkıntıya protuberantia occipitalis externa denir. İç yüzünün ortasındaki kabarıklığa da eminentia cruciformis denir. Protuberantia occipitalis externa'nın her iki yanında uzanan kavisli çizgisel çıkıntılar linea nuchae suprema superior et inferior olarak adlandırılır.

d. Os temporale (şakak kemiği) : Neurocranium'un tabanı ve yan duvarlarının oluşumuna katılan çift kemiklerdendir. Os temporale kitlesi içinde işitme ve denge organını taşıması yanında bazı damar ve sinirlerin geçişine imkan sağlaması nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir.
Os temporale; pars squamosa, pars tympanica, pars mastoidea ve pars petrosa olmak üzere dört bölüme ayrılarak incelenir.
-Pars squamosa; temporal kemiğin en büyük bölümü olup ince bir yaprak şeklindedir. Dış yüzünün alt bölümünden çıkarak öne doğru uzanan çıkıntıya processus zygomaticus denir. Processus zygomaticus yanak kemiğinin processus temporalisi ile birleşerek arcus zygomaticus'u oluşturur. Processus zygomaticus'un arka alt bölümünde altçene kemiğinin condili ile eklem yapacak olan fossa mandibularis bulunur.
-Pars tympanica; temporal kemiğin en küçük bölümü olup porus acusticus externus (dış işitme deliği)'u çevreler, processus styloideus etrafında bir kılıf oluşturur.
-Pars mastoidea; temporal kemiğin arka bölümünü oluşturur. İçinde, cavitas tympani ile bağlantılı cellulae mastoideae bulunur. Pars mastoidenın aşağıya doğru uzanan konik çıkıntısına processus mastoideus denir.
-Pars petrosa; kafatası tabanında, oksipital ve sphenoid kemikleri arasına sokulan kama şeklinde bir bölümdür. Oldukça sert kompakt kemik yapısında olan pars petrosa içinde işitme ve denge ile ilgili yapılar bulunur.
Pars petrosa'nın bir tepesi üç yüzü vardır. Alt yüzünden aşağıya-öne doğru uzanan ince çıkıntıya processus styloideus denir. Processus styloideus'un arkasında, canalis facialis'in dış deliği olan foramen stylomastoideum bulunur. Arka yüzün ortasında porus acusticus internus (iç işitme deliği) yer alır. Pars petrosa içindeki orta kulağa ait boşluk cavitas tympani olarak adlandırılır. İşitme kemikçikleri (malleus. incus. stapes) bulunur. Pars petrosa içinde ayrıca, n. facialis'in geçtiği canalis facialis a. carotis interna'nın geçtiği canalis caroticus yer alır.

e.  Os sphenoidale (kamamsı kemik-temel kemik); kafatasını oluşturan kemiklerin birçoğu ile eklem yapan sphenoid kemik, basis cranii (kafatası tabanı)'nin ortasında bulunur. İzole olarak incelendiğinde kanatlarını açmış bir yarasaya benzer; basis cranii'de ise bağlantı kurduğu kemikler arasında bir kama gibi durur.
Os sphenoidale'nin 4 bölümü vardır:
-Corpus ossis sphenoidalis (Sphenoid kemik cismi)
-Alae majores (Büyük kanatlar)
-Alae minores (Küçük kanatlar)
-Proc. pterygoidei (Kanatsı çıkıntılar)
Kemiğin ortasındaki içi boş. kübik bir kutuya benzeyen bölüme corpus denir. Corpus içindeki boşluk sinüs sphenoidalis olarak adlandırılır. Sinüs sphenoidalis, paranazal sinüslerden biridir. Corpus'un üst yüzündeki tüm üst yüz oluşumları (tuberculum sellae, dorsum sellae, fossa hypophysialis vb.) bir Türk eyerini andırdığı için sella turcica olarak adlandırılır.
Küçük kanatlar, corpusun ön-üst bölümünden iki kökle başlayıp, öne ve yanlara doğru uzanan trianguler oluşumlardır. Herbir kanadın iki kökü arasında canalis opticus oluşur.
Corpusun yan yüzlerinden çıkarak dışyana ve kavis yaparak yukarıya doğru uzanan geniş sağlam çıkıntılara alae majores (büyük kanatlar) denir. Büyük kanatlar, fossa cranii media'nın büyük bir bölümünü oluşturur. Büyük kanatlar üzerinde damar ve sinirlerin geçişine olanak sağlayan önemli delikler foramen ovale, foramen spinosum, foramen rotundum) bulunur. Büyük ve küçük kanatlar arasında fissura orbitalis superior, büyük kanadın ön kenarı ile maxilia'nın orbital yüzü arasında da fissura orbitalis inferior oluşur.
Kanatsı çıkıntılar (processus pterygoidei), corpus ile büyük kanalların birleşme yerinden başlayıp aşağıya doğru uzanırlar. Herbiri lamina mediatis et lateralis'ten oluşur. Lamina medialis'in ucundaki çengel şekilli çıkıntıya hamulus pterygoideus denir. Kanatsı çıkıntıların tabanı canalis pterygoideus (vidi kanalı) ile delinmiştir.

f. Os ethmoidale (kalbur kemik); Ethmoid kemik neurocranium oluşumuna katılan tek kemiklerden biri olup, basis cranii'nin ön bölümünde incisura ethmoidalis'e sokulmuş olarak sphenoid kemiğin önünde yer alır. Os ethmoidale, burun boşluğunun tavanı, dışyan duvarları, burun bölmesi ile sağ-sol orbitaların içyan duvarlarının oluşumuna katılır.
Etmoid kemik dört bölüme ayrılarak incelenir.
Delikli bir levha tarzındaki horizontal bölümüne lamina cribrosa denir. Buradaki deliklerden koku sinirlerinin fila olfactoriusları geçer.
Yassı, ince, dört köşe bir levha tarzındaki dikey bölümüne lamina perpendicularis denir. Lamina cribrosa'nın iki yanına bağlanmış yan kitleler, labyrinthus ethmoidalis olarak adlandırılır. Labyrintler içinde ethmoidal havalı hücreler (cellulae ethmoidales) bulunur. Burun, üst ve orta konkaları da etmoidal labirintlere aittir.

2. Splanchnocranium kemikleri (Yüz kemikleri) :


a. Os maxilla (üstçene kemiği): Neurocranium iskeletinde sphenoid kemiğin "anahtartaş" rolünü üstlenmesi gibi, maxilla'da yüz kemikleri arasında anahtar rol üstlenmiş çift kemiktir. Herbir rnaxilla, diğer maxilla ile birleştiği gibi, os nasale, os zygomaticum, concha nasalis inferior ve os palatinum'la da eklemleşir.(yüz kemiklerinden sadece mandibula maxilla ile eklemleşrnez). Maksilla ağız boşluğunun tavanını orbita'nın tabanını burun boşluğunun tabanı ve dışyan duvarının oluşumuna katılır. İçinde, paranazal sinüslerin en büyüğü olan sinus maxillaris bulunur.
Maxilla'nın bir corpus’u, dört çıkıntısı vardır.
Corpus maxillae (ütçene kemiği cismi); maxilla'nın merkezi bölümlü olup içinde sinüs maxillaris bulunur. Corpusun; ön yüzü , infratemporal, orbital ve nazal olmak üzere 4 yüzü vardır. Ön yüz ile orbital yüzü birbirinden ayıran margo infraorbitalis'in aşağısında görülen deliğe foramen infraorbitalis denir. Orbital yüzde, bu deliğe bağlanan canalis infraorbitalis bulunur.
Processus frontalis yukarıya doğru uzanarak os frontale ile eklemleşir.
Processus zygomaticus, corpustan dışyana doğru uzanan irregüler piramidal bir çıkıntı olup os zygornaticum ile eklem yapar.
Processus alveolaris, corpusun aşağıya doğru bir uzantısı olup karşı taraf maksilla ile eklemleşerek arcus alveolaris superior (üst dış kemeri)'u oluşturur.
Processus palatinus; maksilla cisminin içyan yüzünün en alt bölümünden çıkarak içyana doğru horizontal olarak uzanan kalın, sağlam bir çıkıntıdır. Karşı eşi ile birleşerek palatum durum (sert damak) ve burun boşluğu tabanının ön 2/3'ünü oluşturur.

b. Os zygornaticum (elmacık kemiği); kafatasının en güçlü kemiklerinden biri olup orbita'nın alt-dış bölümünde yer alır. Splanchnocranium ile neurocranium arasındaki bağlantıyı kuran bir köprü kemik olarak kabul edilir. Os zygomaticum, processus frontalis'i ile frontal kemiğe, processus temporajis'i ile temporal kemiğin processus zygornaticus'una, gövdesi ile de maksillaya bağlanır.

c. Os lacrimale (gözyaşı kemiği); orbita'nın içyan duvarında, maxilla'nın processus frontalis'inin arkasında yer alan ince bir kemiktir. Sağ-sol iki tanedir.

d. Os nasale (burun kemiği); çift, yassı küçük kemikler olup, maksillaların processus frontalis' lerinin arasında yer alır.

e. Os palatinum (damak kemiği); maxillalar ve sphenoid kemiğin pyterigoid çıkıntıları arasında yer alan L şeklinde çift kemiktir. Kemiğin yatay duran bölümüne lamina horizontalis, dik duran bölümüne ise lamina perpendicularis denir. Lamina horizontalis, sert damağın 1/3 arka bölümünü, lamina perpendicularis ise burun boşluğunun dışyan duvarının arka bölümünü oluşturur. Lamina horisontalis'in posterolateral açısına yakın olarak bulunan delikler foramina palatinae majores et minores olarak adlandırılır. Bu deliklerden a. palatina descendens, n. palatinus majör et minor'un dalları çıkar.

f. Concha nasalis inferior; burun boşluğunun dışyan duvarında yer alan, alt conchanın oluşumunu sağlayan ayrı bir kemiktir.

g. Mandibula (altçene kemiği); mandibula yüz iskeletini oluşturan kemiklerin en büyüğü ve en sağlamı olup baş iskeletinin de tek hareketli (işitme; kemikçikleri ile dil kemiği hariç tutulmuştur) kemiğidir.
Mandibula'nın sağ-sol yarımları gelişim esnasında symphysis mentide birleşmişlerdir. Mandibula, corpus ve ramus mandibulae olmak üzere iki bölümden oluşur. Corpus ve ramus arasında oluşan açıya angulus mandibulae denir. Herbir ramus'un üst ucunda, derince bir çentik olan incisura mandibulae ile birbirlerinden ayrılmış iki çıkıntı bulunur. Bunlardan, ince ve önde olanı processus coronoideus, kalın ve arkada olanı processus condylaris olarak adlandırılır. Os temporale'deki fossa mandibularis'le eklemleşen processus condylaris'in yuvarlak ucuna caput mandibulae denir. Ramus mandibulae'nin iç yüzünde görülen foramen mandibulae, canalis mandibulae ile uzanır. Bu kanal corpustaki foramen mentale'ye açılır. Canalis mandibulae’ den n. et vasa alveolaris inferiorlar geçer. Corpus'un pars alveolaris olarak adlandırılan üst bölümü, altçene dişlerinin yer aldığı arcus alveolaris'i oluşturur, corpusun ön yüzünde ortada görülen çıkıntıya protuberantia mentalis denir.

h. Os hyoideum (dil kemiği); gırtlağın üst kısmında, dil kökünün aşağısında yer alan, U şeklinde küçük bir kemiktir. Bir cismi. iki boynuzu (cornu majus et minus) vardır.

Bir Bütün Olarak Cranium


Craniumu oluşturan kemikler, mandibula hariç aralarında fibröz eklemlerin sutura tipi ile birleşmişlerdir.
İnsan cranium'u yuvarlağa yakın bir şekildedir. Bunun 3 temel nedeni vardır:
1. Beyin'in büyüklük ve şekli, 2. Craniurn'a yapışan kasların etkisi, 3. İnsanın iki ayak üzerinde duruşu.
Craniumun yuvarlağa yakın bir şekilde olması insanlara iki önemli avantaj sağlamıştır.
l. Omurga üzerine oturmuş olan başın, dengesini sağlaması kolaylaşmıştır.
2. Cranium'un yuvarlaklaşması nedeniyle insanlarda hayvanların aksine splanchnocranium, neurocranium'un altında yer almış, bu ise insanlara öne ve uzaklara bakabilme olanağı sağlamıştır.
Craniurn bütünü, calvaria, basis cranii ve cranium'un dıştan görünüşü başlıkları altında incelenir.

a. Calvaria (Kubbe-tümsek)
Başın üstten görünüşü olarak tanımlıyabileceğimiz bu bölüm aslında önde arcus superciliaris ile arkada protuberantia occipitalis externa'dan geçirilen düzlemin üstünde kalan cranium parçasıdır. Bu şekilde calvaria, önde os frontale'nin squama frontalis'i, ortada os parietale, arkada os occipitaie'nin squama occipitale'si ile yanlarda squama temporalis'ten oluşmuştur.
Yetişkin bir kişinin calvaryasında belli başlı şu suturalar görülür;
-Sutura sagittalis; orta hat üzerinde iki os parietale'nin birleştiği eklemdir.
-Sutura coronalis; os parietale'nin ön kenarı ile os frontale'nin squama frontalis'inin birleştiği eklem olup sağ-sol iki bölümü taç şeklindedir.
-Sutura lambdoidea (X seklinde birleşme); iki os parietale'nin arka kenarları ile squama occipitalis'in yan kenarları arasındaki eklemdir.
-Sutura sphenofrontalis; ala majör ve squama frontalis arasında oluşmuş eklemdir.

-Çocuklarda calvarya
Çocuk kalvaryasını oluşturan kemik kenarları, düzdür ve aralarındaki bağlantı gevşek bağ dokusu aracılığı ile gerçekleşir. Kemiklerin köşelerine doğru, kemikleşmesi tamamlanmamış alanlar vardır. Bu alanlara fontanella (fonticulus-bin-gıldak) denir. Doğum esnasında, gerek tanı ve gerekse sabit pelvis çatısına başın uyumu yönünden fonticuluslar önem taşır.
Çocuk calvariasında bulunan fonticuli cranii;
l. Fonticulus anterior (major); Sutura coronalis ile sutura sagittalis'in kesiştiği yerde bulunur. Antropolojik olarak bregma noktasına uyan bu fonticulus için-regma bıngıldağı da denir. En geç 18 ay içinde kapanır.
2. Fonticulus posterior (minör); Sutura sagittalis ile sutura lambdoidea'nın kesiştiği yerde bulunur. (Lamda bıngıldağı). Üç ay içinde kemikleşir.
3. Fonticulus anterolateralis. Os parietale, ala majör ve os frontale'nin birleştiği yerde (Pterion) bulunur. Fonticulus sphenoidalis olarak ta adlandırılır.
4. Fonticulus posterolateralis; Os parietale, squama occipitalis ve pars mastoidea ossis temporalis'in birleşim yerinde (Asterion) bulunur. Fonticulus mastoideus olarak ta adlandırılır.

b. Basis cranii (Kafa tabanı)
Kafa tabanı calvaria'yı kaldırınca görüldüğü gibi basis cranii interna ve mandibula hariç diğer cranium kemiklerince oluşturulmuş hali ile alttan bakıldığında basis cranii externa olarak incelenir.
Basis cranii interna: Çukur bir boşluk şeklinde olan basis cranii interna canlıda ve kadavrada beyin tarafından doldurulur. Bu neden, beyine ulaşan ve beyinden çıkan damar ve sinirlerin geçişine olanak verecek şekilde delinmiştir.
Üç bölüme ayrılarak incelenir.
1.Fossa cranii anterior (Ön boşluk): Os phenoidale'nin tuberculum sellae'si ile ala minor'ların arka kenarlarının önünde kalan, diğer boşluklara göre daha yüksekçe duran bölümdür. Burada, foramen caecum, crista galli, lamina cribrosa. foramina cribrosae ve canalis opticus dikkati çeker.
2.Fossa cranii media (Orta boşluk): Önde ortada os sphenoidale'nin tuberculum sellae'si, yanlarda ala minörün arka kenarı, arkada ortada dorsum sellae ve yanlarda os temporale' nin pars petrosa'sının üst kenarı arasında kalan alandır.
Burada bulunan önemli delikler: Foramen rotundum, foramen ovale, foramen spinosum, foramen lacerum, fissura orbitalis superior.
3.Fossa cranii posterior (Arka boşluk): Dorsum sellae ve sağ-sol pars petrosa'ların üst kenarlarının arkasında kalan çukur alandır.
Burada bulunan önemli delikler : Foramen magnum, foramen jugulare, canalis hypoglossi, porus acusticus internus.
Basis crani externa, mandibula çıkarıldığında, baş iskeletinin tabanının alt yüzü (basis cranii externa) 3 bölüme ayrılarak incelenir.
Ön kısım (Damak bölümü). Sert damağın arka kenannın önünde kalan bölümdür.
Orta kısım (Yutak kısmı): Processus  mastoideusun tepesi ve foramen magnum’un ön kenarından geçirilen çizgi ile sert damağın arka kenarı arasında kalan alandır.
Arka kısım (Occipital bölüm):Orta bölümün arka sınırı ile protuberantia occipitalis externa arasındaki bölümdür.

Cranium’un Dıştan Görünüşü:
Yandan (norma lateralis) ve önden görünüş (Norma facialis) olmak üzere iki şekilde incelenir. Her norma'da önemli boşluklar ve çukurluklar bulunur.
Norma lateralis :Yandan görünüşte üç önemli çukurluk bulunur.
1.Fossa temporalis : Arcus zygomaticus'un üzerinde kalan çukurluktur.
2.Fossa infratemporalis (Şakak altı çukuru) : Fossa temporalis'in altında, ramus mandibulae' nin iç yanında yer alır. Önemli kas, damar ve sinirleri taşır. Fissura pterygomaxillaris ile fossa pterygopalatina'ya bağlanır.
3.Fossa pterygopalatina: Fossa infratemporalis'in iç yanında bulunan küçük fakat önemli bir boşluktur.
Norma facialis :Önden görünüşte üç önemli boşluk bulunur.
l. Orbita (Göz çukuru-cavitas orbitalis) :Görme organına ait yapıları taşır.(Ayrıntıları duyu organları bölümünde anlatılmıştır). Ön açıklığına aditus orbitae denir.
2. Cavitas nasalis (Burun boşluğu) : Ön açıklığına apertura piriformis, arka açıklığına choanae narium denir. Canlıda ve kadavrada koku organı ile solunum yolunun başlangıç bölümünü taşır.
3. Cavitas oris (Ağız boşluğu) :Alt duvarı yumuşak dokulardan yapılı olan bu boşluk sindirim kanalının başlangıcını taşır.


Antropoloji bölümü  insan osteolojisi dersi için çok iyi bir kaynak olduğunu düşündüğümden notların bu bölümünü vermek istedim. Prof. Dr. Mehmet Çakır hocamıza tüm öğrenci arkadaşlarım adına teşekkür ederim.

Kaynak: Prof. Dr. Mehmet ÇAKIR
FEN BİLGİSİ ÖĞRETMEN ADAYLARI İÇİN İNSAN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ
Ders notları 2007